Zarys.

Od dłuższego czasu fascynuję się tradycyjnymi hiszpańskimi navajas i w związku z tym przemierzam sieć w poszukiwaniu wiadomości. Problemem dla mnie było przede wszystkim to, że nie znam języka hiszpańskiego - na szczęście jednak istnieją różnego rodzaju translatory internetowe i słowniki więc dawałem sobie jakoś radę.

Jak napisałem wyżej dawałem radę... do czasu.

Oczywiście na początek przeczytałem wszystko, co udało mi się znaleźć o navaja po polsku i uzbrojony w taką wiedzę ruszyłem na podbój sieci.
W języku hiszpańskim słowo ‶navaja” oznacza nóż składany w przeciwieństwie do ‶cuchillo”, które to określenie dotyczy noży ogólnie. Warto o tym pamiętać chociażby dlatego, że przeglądając strony internetowe natrafimy na mnóstwo rodzajów navaja, a nie wszystkie navaja są nożami tradycyjnymi, w rozumieniu - produkowanymi w Hiszpanii od wieków. Wiele z tych navajas są konstrukcjami stosunkowo nowymi i choć ich wygląd może sugerować, że są to noże z długą tradycją to tak nie jest, przykładem może być choćby Navaja campera opracowana i produkowana przez Cuchillerię J.J. Martinez. Nie zawsze też określenie po słowie „navaja” sugeruje konkretny typ noża, na przykład nazwa Navaja comun
(comun -  wspólny, powszechny; pospolity, zwykły) oznacza po prostu, że jest to „inny” rodzaj noża składanego, o nieokreślonej nazwie.  Jakby tego było mało, słowem navaja Hiszpanie określają również współczesne noże składane i to zarówno firm hiszpańskich takich jak na przykład: „Muela”, „Nieto”,  jak i firm z zagranicy („Benchmade”, CRKT”, „Victorinox” itd.).
Zanim zacząłem zagłębiać się w temat, navaja kojarzyła mi się wyłącznie z nożem w rodzaju Navaja albacetena, bandolera, ewentualnie Navaja sevillana, oczywiście nie miałem pojęcia, że tak się te noże nazywają – dla mnie była to po prostu navaja w różnych formach i wariacjach. Tak właśnie wyobrażałem sobie tradycyjny hiszpański nóż składany, sławną  „nawahę” - charakterystycznie wygięta rękojeść i mniej lub bardziej brzuchata głownia. Podejrzewam, że w powszechnej świadomości również pokutuje taki obraz navajas.

Navaja Clasica de Albacete siglo XIX.



Historia navajas liczy sobie wiele wieków i stanowi ważną część hiszpańskiego dziedzictwa kulturowego (mam zamiar wkrótce upichcić opracowanie na ten temat – w miarę moich możliwości oczywiście ). Typów, odmian i pododmian tych noży jest mnóstwo, o czym przekonałem się dość szybko. Wkrótce mnogość rodzajów navaja, w połączeniu z ograniczeniami wynikającymi z nieznajomości języka okazała się barierą nie do przejścia. Ciężko mi było na przykład rozgraniczyć co w opisie navaja oznacza typ noża, a co jest nazwiskiem twórcy, nazwą cuchillerii czy rodzajem użytego do konstrukcji noża materiału; zwłaszcza, że sieciowe translatory i dostępne mi słowniki rzadko kiedy podawały właściwe znaczenie słów, lub nie rozpoznawały ich w ogóle. Postanowiłem więc uporządkować mętlik, który miałem w głowie i postawiłem przed sobą ambitne zadanie sporządzenia klasyfikacji navajas według ich pochodzenia i typów. Naiwnie sądziłem, że nie będzie tak źle.

Hiszpania dzieli się na 17 wspólnot autonomicznych (Comunidades Autónomas) oraz dwa miasta autonomiczne (Ciudad Autónoma). Wydawało mi się, że największą trudnością będzie odszyfrowanie nazw navaja, a przyporządkowanie ich do konkretnych regionów nie sprawi mi większych problemów, tym bardziej, że niektóre z nazw navaja pochodzą na przykład od nazw miast. Przysiadłem nad tematem, poszperałem i sporządziłem listę kilkunastu ‶głównych” rodzajów navajas oraz częściowo przypisałem je do regionów - pozostało mi tylko wyjaśnić dręczące mnie wątpliwości. W tym celu zarejestrowałem się na hiszpańskim forum tematycznym ‶Armas Blancas Despertaferro”, które zresztą śledziłem od dawna,  przywitałem się grzecznie
i zadałem pytania...

No i zaczęły się schody...
Na początek okazało się, że lista typów  navaja, którą sporządziłem nie do końca jest tym, czym być powinna. Później okazało się, że na przykład to, iż   navaja nazywana jest sewilską wcale nie oznacza, że współczesne Navaja Sevillana pochodzą z Andaluzji, itd. itp.

Brakuje niestety jednego, konkretnego opracowania o tradycyjnych navajas, takiego, w którym zebrano by wszystkie informacje na ten temat
i pokuszono się o jakąś całościową charakterystykę i klasyfikację. Informacje o navajas rozrzucone są w wielu książkach, opracowaniach, artykułach itd., co znacznie utrudnia rozeznanie się w tej materii, a osobom nie znającym języka hiszpańskiego wręcz  uniemożliwia ogarnięcie tego niezwykle szerokiego tematu.

W skrócie.

Najbardziej liczącym się regionem jeśli idzie o produkcję navajas w dzisiejszej Hiszpanii jest Kastylia La Mancza (Castilla La Mancha), a w szczególności dwa miasta: Albacete i Santa Cruz de Mudela. Wspomniane wyżej miejscowości są największymi ośrodkami produkcji noży w Kastylia La Mancza ale rzecz jasna nie jedynymi, poza nimi w regionie noże produkuje się również w np.: Almaraz La Solana, La Roda. Villarrobledo i wielu innych - większość tradycyjnych hiszpańskich navajas wytwarzana jest właśnie tam  i to niezależnie od pierwotnego regionu pochodzenia. Ważnym ośrodkiem, jeśli idzie o ilość produkowanych rodzajów noży regionalnych jest także prowincja Badajoz w regionie Estremadura (Extremadura). Warto również wspomnieć o produkowanych wyłącznie w gminie Taramundi (Taramundi, Asturias) bardzo popularnych Navajas de Taramundi. W każdym z wymienionych wyżej regionów znajduje się przynajmniej kilka znaczniejszych cuchillerie (wytwórni noży), a w przypadku Kastylii La Mancza nawet kilkadziesiąt, ponadto wielu artesanos produkujących noże w rodzinnych warsztatach. Analogiczną, choć na mniejszą skalę, sytuację zastajemy w innych regionach Hiszpanii (wymienionych w poniższej klasyfikacji). Byłem pod głębokim wrażeniem trwającej przez tyle lat tradycji.

Przyporządkowanie navajas konkretnym Wspólnotom Autonomicznym jest dość trudne, ponieważ w niektórych z tych regionów, charakterystyczne dawniej dla nich noże nie są już od wielu lat produkowane, na przykład: Navaja jerezana pochodzi z miasta Jerez de la Frontera w Andaluzji (Andalucia), ale w zasadzie wytwarza się ją obecnie wyłącznie w Albacete, podobnie rzecz wygląda jeśli chodzi o Navaja malaguena, Navaja rondena pochodzących odpowiednio z  Malagi (Malaga, Andalucia) i Ronda (Ronda, Andalucia). Kolejnym przykładem może być Navaja sevillana, produkowana do końca XIX wieku w Sewilli (Sevilla, Andalucia), współcześnie wytwarzana jest w Kastylia La Mancha, w kilku odmianach, zmienionej formie, ale pod wspólną nazwą.

Współcześnie produkowana Navaja rondena z Cuchilleria J.J. Martinez z Santa Cruz de Mudela:



Tak więc jeśli spróbujemy sklasyfikować navajas pod kątem współczesnej produkcji to przypisanie ich konkretnym regionom raczej nie wzbudzi kontrowersji, natomiast jeśli idzie o region pochodzenia i cechy charakterystyczne dla niektórych modeli sprawa się komplikuje i wywołuje dyskusje.
Na przestrzeni lat, niektóre z dawniej produkowanych modeli uległy modyfikacji i nabrały nowych cech, które zostały im nadane przez twórców z regionów, w których noże te produkowane są obecnie. Dla przykładu dziewiętnastowieczna navaja z Sewilli wyglądała tak:





"Sevillana Isabelina"



Produkowana obecnie w wersji uwspółcześnionej w Santa Cruz de Mudela wygląda tak:



Czy nadal jest to navaja sewilijska, czy tylko wariacja na temat z Kastylii La Mancha? Raczej to drugie, bowiem produkcję tradycyjnych Navaja sevillana w samej Sewilii zakończono w XIX wieku (jak już wcześniej napisałem). Obecnie mistrzowie z Kastylii La Mancha wytwarzają również Navaja sevillana w oparciu o dziewiętnastowieczne wzorce z Sewilli (Sevillana siglo XIX i Sevillana Isabelina siglo XIX), jest to jednak seria noży stworzona przede wszystkim dla kolekcjonerów.

Repliki Navaja Sevillana z Albacete:





Oczywiście na przestrzeni dziejów wiele modeli tradycyjnych navajas ulegało zmianom i modyfikacjom oraz podlegało okresowo panującym modom na materiały, z których je wykonywano, jednak jeśli przez stulecia produkowane były przez cuchillerie z jednego regionu Hiszpanii, to niewątpliwie pozostają one nadal nożami dla tychże regionów charakterystycznymi.

Z drugiej strony…

Rozróżnienie typów navaja i przyporządkowanie ich konkretnym regionom nadal wzbudza wiele burzliwych dyskusji w samej Hiszpanii. Sprawa nie jest nowa, a niektóre spory toczą się od wieków i w zasadzie trudno je jednoznacznie rozstrzygnąć. Ponadto różnice pomiędzy niektórymi tradycyjnymi navaja są naprawdę niewielkie, polecam waszej uwadze chociażby krótki artykuł autorstwa J.J. Ibero dotyczący Navaja Sevillana i Navaja Malaguena:

http://supraventur.mforos.com/1778550/9329624-la-navaja-maleguena-y-recreaciones-de-j-exposito/

Jeszcze kilka słów na temat nazewnictwa konkretnych navajas.

Wiele współczesnych nazw powstało w drugiej połowie XX wieku i są to nazwy nadawane im przez rzemieślników i "klasyfikatorów". To współczesna klasyfikacja w przypadku starych noży określająca bardziej miejsce pochodzenia niż typ noża.
Dzisiaj, aby określić rodzaj noża nie wystarczy podać nazwy np. "Sevillana, jerezana, rondena itd.", to bardzo ogólne określenie, aby dowiedzieć się, o jaki konkretnie nóż chodzi musimy znać pełną nazwę, zwłaszcza, że część tych noży nie jest już produkowana w swoich rodzimych regionach.
Na przykładzie wspomnianej wcześniej Navaja sevillana. Określenie to oznacza, że mamy do czynienia z navaja sewilską, jednak w XIX wieku czyli w czasie gdy navajas faktycznie byly produkowane w Sewilli, zwrotu tego w Sewilii raczej się nie stosowało, modele były opisywane według miejsca ich wytworzenia - czyli konkretnego warsztatu, czasem odmiany (aristocratica, de lujo), rodzaju zdobienia i nazwiska twórcy.
Współczesne Navaja sevillana to grupa noży mająca niewiele wspólnego z dawnymi, faktycznie pochodzącymi z Sewilli nożami, które dla odróżnienia opisywane są dodatkowo "siglo XIX, XVIII" (w zależności od wieku, z którego pochodzą) - współczesne navajas są bardziej zróżnicowane niż dawne i przeważnie są na nowo opracowanymi nożami lub stanowią kompilację kilku modeli. Z dawnymi navajas łączy ich tylko nazwa.
Aby dowiedzieć się o jaki nóż chodzi, nie mając go w ręku lub nie widząc go na zdjęciu potrzebujemy więcej danych lub przynajmniej nazwę typu noża i nazwisko twórcy. Jeśli wiemy tylko tyle, że mamy Navaja sevillana z Kastylii La Mancza, to tak naprawdę nic nie wiemy, bo w tym regionie navajas o tej nazwie produkowane są w wielu odmianach i przez wielu twórców; dopiero zapis w stylu Navaja sevillana Exposito przybliża nam co nieco, a już Navaja sevillana Exposito Santa Cruz de Mudela plus rodzaje użytych w produkcji materiałów w pełni przedstawi nam obraz konkretnej navaja.
Pełniejszy opis ma również sens dlatego, że niektore rodzaje navajas produkowane są w wielu regionach Hiszpanii i pomimo identycznej nazwy znacznie się od siebie różnią, na przykład Navaja cabritera z Don Benito i Navaja cabritera z Albacete.



Typy tradycyjnych navajas oraz główne ośrodki, w których są one wytwarzane we współczesnej Hiszpanii:



Andalucía: (region Andaluzja)

Provincia de Córdoba (prowincja Kordoba):

Villanueva de Córdoba (miejscowość)

Navajas

- Jarota
- Punta recta

Provincia de Cádiz (prowincja Kadyks):

Paterna de la Ribera. (miejscowość)

- Navaja Punta cortada

Provincia de Sevilla (prowincja Sewilla)

Navajas

- Sevillana siglo XIX (patrz: Albacete)
- Sevillana recta siglo XIX  (obecnie nieprodukowana)
- Sevillana Isabelina siglo XIX (patrz: Albacete)

Provincia de Malaga (prowincja Malaga)

- Navaja Malaguena siglo XIX (patrz: Albacete)

Navaja Jarota i Punta recta





Aragon (region Aragonia)

Provincia de Zaragoza (prowincja Saragossa)

Sástago (miejscowość)

- Navaja Sastago - Produkowane wyłącznie przez dwóch artesanos z Sastago, Dionisio Liso i Roman Sanz.
Aktualizacja: Maestro artesano Dionisio Liso zmarł 23 grudnia 2010 roku.

Zaragoza (miejscowość Saragossa)

- Navaja Zaragoza - Navajas o stylistyce pozostającej pod wyraźnym wpływem noży francuskich, powszechne w XIX wieku, niektóre z nich były nawet we Francji produkowane. Najbardziej znana marka z XIX wieku to Valero Jun. Obecnie wytwarzane są wyłącznie repliki autorstwa Roman Sanz. Ten typ navaja wzbudza wielkie kontrowersje, w bardzo wielu miejscach natknąłem się na informację, że nie jest to marka i typ hiszpański tylko francuski, co jest niezwykle prawdopodobne jednak nie sposób mi tego bezdyskusyjnie potwierdzić

Provincia de Huesca (prowincja Huesca)

- Navaja Sobrarbe - Tradycyjna navaja wykonywana przez rzemieślników z Pirenejów w rustykalnym stylu. Obecnie produkowana wyłącznie z rękojeścią wykonaną z bukszpanu przez jednego tylko rzemieślnika.

Teruel (miejscowość)

- Navaja Teruel - Niezwykle rzadka i „tajemnicza” navaja z miasta  Villarluengo. Obecnie już nieprodukowana, choć można jeszcze spotkać te navajas
w okolicy Villarluengo. Ostatnim znanym twórcą tych noży był Julio Royo.

Navaja Sastago (Dionisio Lisio)



Navaja Sastago (Roman Sanz)



Dawne Navaja Zaragoza marki Valero Jun



Navaja francesa - również marki Valero Jun



Navajas z muzeum regionalnego w miejscowości Teruel







Asturias (region Asturia)

Taramudi (miejscowość)

Navajas

- Punta recta
- Punta vuelta
- Punta centrada
- Punta mocha (inaczej Punta cortada)
- De oficios (noże przeznaczone do konkretnych prac: Injertar, Tranchete)

Santa Eualia de Oscos (miejscowość)

- Navaja Santalla (praktycznie identyczne z Navajas de Taramundi)

Punta recta



Punta vuelta



Punta centrada



Punta centrada, Punta vuelta 2x, De oficios - Injertar, Punta mocha, Punta recta



Navaja Santalla



Baleares (region Baleary)

Mallorca (wyspa Majorka)

Llucmajor, Muro, Consell (miejscowości)

Navajas

- De Pastor
- Marinera
- De talo
- Gatxoll
- Trinxet
- De injertar
- Pescador

Navajas Marinera, De injertas, De pescador, Gatxol, Trinxet, De pastor, De talo (De porquer) - zdjęcie otwartych noży - od góry do dołu, od lewej do prawej.





Castilla-La Mancha (region Kastylia La Mancza)

Albacete (miejscowość)

Navajas

- Bandolera
- Capaora
- Abaceteña clásica
- Estilete
- Jerezana
- Machete
- Pastora
- Punta espada
- Punta cortada
- Espejillos
- Sevillana
- Sevillana siglo XIX (replika tradycyjnej dziewiętnastowiecznej navaja z Sewilli)
- Sevillana Isabelina siglo XIX (replika tradycyjnej dziewiętnastowiecznej navaja z Sewilli)
- Malaguena siglo XIX (replika dziewiętnastowiecznej navaja z Malagi)

Navaja albacetena



Navaja capaora



Navaja bandolera



Navaja estilete



Navaja jerezana (współczesna, wykazująca cechy Navaja sevillana)



Navaja jerezana (współczesna)



Navaja machete



Navaja pastora



Navaja espada



Navaja punta cortada



Navaja espejillos



Navaja sevilllana (współczesna)



Navajas sevillana siglo XIX (repliki)








Uproszczona typologia navajas produkowanych w XX wieku w Albacete



Santa Cruz de Mudela (miejscowość)

Navajas

- Arabe
- Clásica, de estaje (praktycznie identyczna jak Albacetena clasica)
- Estilete
- Machete
- Punta espada
- Punta cortada
- Sevillana
- De taconcillo
- Espejillos

Navaja Arabe



Navaja Estaje



Navaja machete



Navaja estilete



Navaja Punta espada



Navaja sevillana (współczesna)



Navaja taconcillo



Navaja jerezana (inny rodzaj)



Castilla-León (region Kastylia i Leon)

Provincia de León (prowincja Leon)

Astorga, Ponferrada (miejscowości)

- Navaja Maragata - Noże wykonywane wyłącznie ręcznie, w różnych odmianach, w stylu rustykalnym. Najczęściej spotykana jest rękojeść w kształcie buta lub koziej racicy.

Navaja Maragata





Cataluña (region Katalonia)

Solsona, Vic (miejscowości)

Navajas

- Gabacha
- Ripollesa
- Solsonesa
- Injertar
- Marinera
- Tranchete


Navaja Ripollesa (pierwsze dwie od góry) i Solsonesa



Navajas z Katalonii (pozostałe typy) i Ekstramadury.
(Rząd z prawej strony,druga od góry Gabacha, trzecia od góry to Ripollesa. Po lewej stronie wszystkie navajas pochodzą z Katalonii.)



Extremadura (region Estremadura)

Don Benito, Villanueva de la Serena (miejscowości)

Navajas

- Barriguda
- Cabritera
- Corva
- Machete
- Punta cortada ( inna nazwa: Taponera)
- Punta recta
- Tranchete
- Jamonera

Navaja Barriguda



Navaja Cabritera



Navaja Corva



Navaja Jamonera



Navaja Taponera



Galicia (region Galicja)

Lugo (miejscowość)

- Navaja Conforto - Noże te z racji bliskości Taramundi są bardzo podobne do tamtejszych regionalnych navajas asturyjskich. Wytwarzane są przez jednego tylko nożownika José Manuela Gonzáleza.

Navaja Conforto








Niektóre z typów navaja są bardzo trudne do odróżnienia, czasami chodzi tylko o drobne różnice w konstrukcji rękojeści, kształcie głowni lub sposób zdobienia na przykład Navaja machete i Navaja espada oraz chociażby Navaja de Taramundi, Navaja Santalla i Navaja Conforto. Wiele innych navajas
o podobnym do siebie kształcie głowni produkowane jest w różnych regionach pod różnymi nazwami, na przykład: Punta Cortada, Taponera, Punta mocha. Wygląd takich noży determinuje sposób ich zastosowania, na przykład używane do zbiorów winogron i prac ogrodniczych navajas
o kształcie głowni zbliżonym do naszego sierpaka czyli Corva, Tranchete, Trinchet siłą rzeczy będą do siebie niezwykle podobne niezależnie od regionu, w którym zostały wyprodukowane. Podobnie rzecz się ma, jeśli idzie o wspomniane wyże navaja Taponera, Punta Cortada itd. – noże te używane są w całej Hiszpanii do cięcia korka (tapon – korek), szczepienia drzewek, a w niektórych regionach również przez rybaków do prac przy sieciach. Wszystkie te navajas, choć wyglądają na odmiany jednego noża i w zasadzie można uznać, że takimi są, to charakterystyczne cechy rękojeści nadawane im przez miejscowych rzemieślników, a czasem nawet tylko miejsce, długa tradycja produkcji i niepowtarzalne nazwy miejscowe sprawiają, że navajas te „funkcjonują” jako odrębne typy przypisane konkretnym regionom.

Punta cortada, Punta centrada itd. to odrębne typy navajas, ale nazwy te oznaczają jednocześnie charakterystyczny kształt głowni.
Punta – czubek, szpic.  

Navaja Carraca nie jest odrębnym typem navaja. Carraca jest "mechanizmem", który powoduje, że nóż podczas otwierania wydaje charakterystyczny głośny dźwięk, od którego właśnie pochodzi ta nazwa. Zamontowanie tego systemu miało ponoć utrudniać działanie skrytobójcom. Inną teorią wyjaśniającą zastosowanie carraca, z którą się spotkałem była ta, że "mechanizm" ten dodatkowo zabezpieczał palce użytkownika noża przed pokaleczeniem w przypadku gdyby nóż niespodziewanie się złożył. Niektóre navajas osiągały naprawdę spore rozmiary i ze względu na to ich głownie były naprawdę ciężkie, taka opadająca, duża i ciężka głownia mogła z łatwością uciąć palce. "Mechanizm" carraca to nacięcia na niewidocznej przy otwartym nożu części głowni, takie „zęby”, które wydawały charakterystyczny odgłos zahaczając o sprężynę noża przy okazji dodatkowo blokując lub opóźniając zamknięcie lub otwieranie głowni – im większy nóż tym większe „zęby”. Nazwa ta prawidłowo powinna występować wyłącznie w połączeniu z typem navaja, na przykład: Navaja bandolera carraca.

Dodatkowe oznaczenia, które możecie spotkać w opisach navajas z Kastylii La Mancza określające:

Rodzaje blokad:

De palanquilla
De anilla
De Fieles
De piston

Rodzaje rękojeści:

De punta
Con forros
Con forros y virolas

Rodzaje sprężyn:

De teja
De orejas
de Pistón
Sin muelle o fieles

Ciekawostka:
Po uporządkowaniu tematu zwrócił moją uwagę fakt, że w zestawieniu tym brakuje noży z Toledo. Wydało mi się to niezwykle dziwne, ponieważ wszyscy słyszeliśmy o doskonałych wyrobach mistrzów z Toledo, o legendarnych właściwościach tamtejszej stali itd. Poza tym z tego co mi wiadomo w Polsce nadal funkcjonuje mit Toledo jako centrum produkcji noży i broni białej. Nie dawało mi to spokoju więc zapytałem.
Okazało się, że owszem, od średniowiecza istniał w Toledo rozwinięty przemysł i tworzyło tam doskonałe noże wielu nożowników, ale od dawna w Toledo noży się już nie produkuje, co więcej, nie produkuje się tam nawet replik dawnych navajas. Jednym z miejsc, w którym dawniej produkowano doskonałą broń białą i noże była sławna na cały świat „Fabrica Nacional de Armas” – fabrykę tę zamknięto kilkadziesiąt lat temu. Jedyne, co możemy dziś spotkać w Toledo to kilka małych „fabryczek” produkujących noże i broń białą z przeznaczeniem dla turystów i branży filmowej.

Inne ciekawostki:
Niezwykle interesujące opracowania na temat Navaja Maragata i Navajas katalońskich, dla zainteresowanych. Polecam:
http://armasblancas.mforos.com/933172/6366036-la-navaja-maragata/?marcar=Navaja+maragata
http://armasblancas.mforos.com/933172/7863157-tipos-de-navaja-catalana/?marcar=navaja+catalana

Strona internetowa "Museo Municipal de la Cuchilleria de Albacete" i hiszpańskie forum ‶Foro Armas Blancas”. Kopalnia wiedzy na temat navajas.
http://www.museo-mca.com/1_esp/portada/portadaesp.asp
http://armasblancas.mforos.com/


Prosiłbym byście nie traktowali tego opracowania jako wyczerpującego zagadnienie, takiego, z którego można dowiedzieć się wszystkiego o typach, klasyfikacji i odmianach navaja – to zaledwie zarys tematu mający w zamierzeniu przybliżyć nam fascynujący świat navajas.
Ewentualne błędy w opracowaniu (jeśli takowe są) to wyłącznie moja wina i mogą wynikać z błędów w tłumaczeniu lub po prostu z tego, że coś źle zrozumiałem z tłumaczonych tekstów źródłowych lub wskazówek moich cierpliwych nad podziw hiszpańskich kolegów.


Ps. Słów kilka do potencjalnych nabywców navaja.
Wbrew pozorom tradycyjne navaja nie są wcale takie drogie. Oczywiście jak zawsze obowiązuje zasada, że im lepsze materiały i jakość wykonania tym nóż jest droższy, ale można już kupić ręcznie, dobrze wykonane navaja za niewielką kwotę, nawet jeśli uwzględnimy nasze realia zarobkowe i kursy walut (chociażby Navajas de Taramundi). Nożami z wyższej półki (zarówno jeśli idzie o jakość wykonania jak i cenę) są repliki Navajas z XIX wieku i oczywiście navajas w wersjach custom „de lujo”, ale tego nie muszę wam tłumaczyć.

To opracowanie nigdy by nie powstało gdyby nie pomoc ze strony użytkowników hiszpańskiego forum ‶Foro Armas Blancas”
Carambis, j.j. Ibero, kobayachi, machaira, manumago, merlin3, retomatito, quirrino.
Bardzo dziękuję!

Osobne podziękowania należą się  José Javier Pomar (sastaguino), którego pomoc dla mnie i wkład w tworzenie tego opracowania były tak wielkie, że śmiało i bez żadnej przesady mogę  go nazwać współautorem tekstu.
Bardzo dziękuję Przyjacielu!

He escrito este trabajo gracias a la ayuda de los useros del foro español "Foro Armas Blancas":
Carambis, j.j. Ibero, kobayachi, machaira, manumago, merlin3, retomatito, quirrino.
Muchísimas gracias!

José Javier Pomar (sastaguino) merece un agradecimiento especial. Su ayuda y aportación en la creación de este trabajo es tan significativo e importante que sin duda puedo llamarle coautor de este texto.
Muchas gracias Amigo!

Janusz Łangowski, José Javier Pomar

Zdjęcia, których użyłem dla zobrazowania tekstu w większości pochodzą z forum „Foro Armas Blancas” (http://armasblancas.mforos.com/), ze zbiorów własnych Jose Javier Pomar (sastaguino) oraz ze strony internetowej sklepu www.filofiel.com. Nie traktujcie tych zdjęć jako wyroczni ukazującej jedyny prawdziwy wzorzec konkretnych modeli. Navajas tego samego typu mogą się od siebie różnić, a zależy to od Twórcy, który je wytworzył oraz oczywiście od materiału, z którego zostały one wykonane – to przykłady typów noży.
Pozostałe źródła zdjęć:
http://www.museo-mca.com/1_esp/portada/portadaesp.asp - zdjęcie Navaja de Albacete siglo XIX.
http://laesquinadeltuerto.blogspot.com/ - typologia navaja z Albacete  (XX wiek).


Tekst został napisany na przełomie 2009/2010 roku i umieszczony na stronach vortalu knives.pl:
http://www.knives.pl/forum/index.php/topic,91083.0.html